عقد معین و غیر معین چیست؟
مقدمه
عقد به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای حقوقی در زندگی روزمره انسانها، نقش اساسی در تنظیم روابط اجتماعی و اقتصادی ایفا میکند. در حقوق ایران، عقود به دو دسته کلی معین و غیرمعین تقسیم میشوند. شناخت این دو نوع عقد و تفاوتهای آنها، نه تنها برای وکلا و حقوقدانان بلکه برای عموم مردم نیز ضروری است. در این مقاله، به بررسی مفهوم، ویژگیها و تفاوتهای عقد معین و غیرمعین پرداخته خواهد شد.
تعریف عقد
عقد در لغت به معنای بستن و پیوند زدن است و در اصطلاح حقوقی به توافقی بین دو یا چند طرف برای ایجاد یک رابطه حقوقی گفته میشود. این توافق میتواند به صورت شفاهی یا کتبی انجام شود و ممکن است شامل تعهدات و حقوقی برای هر یک از طرفین باشد.
عقد معین
عقد معین به عقودی گفته میشود که در قانون به طور مشخص تعریف شدهاند و دارای ویژگیها و قواعد خاصی هستند. این عقود معمولاً در قانون مدنی ایران به تفصیل توضیح داده شدهاند و شامل قراردادهایی مانند بیع، اجاره، هبه، و نکاح میشوند. این نوع عقد به دلیل وجود قواعد مشخص، از امنیت بیشتری برخوردار است و در صورت بروز اختلاف، میتوان به راحتی به متن قانون مراجعه کرد.
عقد معین و غیرمعین چیست؟
قراردادها یا عقود به دو دسته کلی تقسیم میشوند: معین و نامعین. در این نوشته، به بررسی این دو نوع قرارداد خواهیم پرداخت و جوانب مختلف آنها را به تفصیل توضیح خواهیم داد.
عقود معین چه عقودی هستند؟
در قوانین ما، انواع خاصی از قراردادها تعریف شده و ویژگیهای هر یک به دقت مشخص گردیده است. در قانون مدنی کشور، برخی از این قراردادها مانند بیع، اجاره، وکالت و وقف بهعنوان عقود معین شناخته میشوند. قانونگذار با توجه به روابط اجتماعی و نیازهای مردم، متوجه میشود که برخی از این قراردادها در جامعه بیشتر از سایرین مورد استفاده قرار میگیرند. به همین دلیل، برای جلوگیری از هرگونه بینظمی و ایجاد نظم در استفاده از این عقود، آنها را زیر عناوین مشخص در قانون طبقهبندی کرده و ویژگیهای خاصی برای هر یک تعیین میکند.
ویژگیهای قراردادها به دو دسته کلی و ویژه تقسیم میشوند. قواعد کلی قراردادها قوانینی هستند که در همه قراردادها به یک شکل وجود دارند. به عنوان نمونه، تمام قراردادها برای طرفین الزامآور هستند؛ به این معنا که هر یک از طرفین موظفند به تعهدات خود عمل کنند. از سوی دیگر، ویژگیهای مخصوص هر قرارداد بهطور خاص و جداگانه در هر توافقنامه ذکر میشود؛ مانند ضرورت تحویل کالا در قراردادهای خرید و فروش که تنها در این نوع قراردادها کاربرد دارد.
در واقع، در دنیای روابط خصوصی، افراد حق دارند که در توافقات خود، برخی از اصول قانونی را تغییر دهند. به طور کلی، اصل بر این است که افراد میتوانند در مواردی که توافقهایشان به منافع عمومی یا نظم اجتماعی آسیب نمیزند، از قوانین موجود منحرف شوند. نکته جالب این است که تغییر شرایط خاص یک قرارداد به معنای تغییر نوع آن نیست. حتی اگر عنوان قرارداد نیز تغییر کند، ماهیت قرارداد همچنان ثابت میماند. به عنوان مثال، اگر دو طرف یک قرارداد اجاره را منعقد کنند، اما در عنوان آن به اشتباه “قرارداد بیع” اشاره کنند، همچنان مفاد قرارداد که به اجاره مربوط میشود، معتبر خواهد بود و قرارداد به عنوان اجاره شناخته میشود. بنابراین، قاضی برای تفسیر قرارداد باید به محتوای آن توجه کند تا به خواستههای اصلی طرفین در زمان انعقاد پی ببرد.
از انواع عقود معین در قانون مدنی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
معاملات مختلفی در قانون تجارت وجود دارند که شامل بیع، معاوضه، اجاره و صلح میشوند. همچنین، وکالت، رهن، هبه و کفالت از دیگر اشکال قانونی هستند. وقف، مضاربه، ودیعه و عاریه نیز به این فهرست اضافه میشوند. در کنار اینها، جعاله، ضمان، قرض و حواله نیز مطرح هستند، و در نهایت، مزارعه و حقالعملکاری نیز به عنوان بخشهای مهمی از این نظام تجاری شناخته میشوند.
مزیت ذکر عناوین و ویژگیهای این قراردادها در قانون چیست؟
همانطور که پیشتر اشاره شد، این نوع قراردادها بسیار پرکاربرد هستند و بیتوجهی قانونگذار به آنها میتواند منجر به آشفتگیهایی در نظم اجتماعی گردد. به عنوان مثال، اگر در قانون مشخصات معین برای عقد اجاره تعیین نمیشد، هر فرد ممکن بود قرارداد اجارهای با ویژگیهای خاص خود تنظیم کند که این امر به بروز هرجومرج میانجامید. نکتهی دیگری که حائز اهمیت است این است که در اکثر قراردادها، تمامی جزئیات و نکات ریز درج نمیشود. این موضوع ممکن است ناشی از غفلت افراد یا تصور آنها از عدم ضرورت ذکر این جزئیات باشد. در مواقعی که اختلافی پیرامون مسائلی که در قرارداد قید نشده، پیش آید، جزئیات قانونی که از پیش تعیین شده، به عنوان مرجع عمل خواهد کرد و طرفین متعهد به مراجعه به قانون خواهند بود. از این رو، اگر قرارداد شما به طور مشخص تعریف شده باشد، در مواردی که نکتهای را نادیده گرفتهاید، قانون به عنوان مرجع اصلی در نظر گرفته میشود.
عقود نامعین چه عقودی هستند؟
در دنیای حقوق، برخی از قراردادها وجود دارند که هیچ نام و ویژگی مشخصی در قوانین ندارند. یکی از این نمونهها، قرارداد بیمه است که بین شرکت بیمه و شخص بیمهگذار منعقد میشود. قانونگذار با تکیه بر اصول اساسی مانند حاکمیت اراده و آزادی قراردادها، به افراد این امکان را میدهد که قراردادهایی فراتر از آنچه در قوانین تعریف شده، ایجاد کنند. در نظام حقوقی کشور ما، این اجازه بهوضوح در ماده 10 قانون مدنی به افراد اعطا شده است.
قراردادها و در کل حوزه حقوق، به منظور ساماندهی روابط اجتماعی طراحی شدهاند. زمانی که یک قرارداد منعقد میشود، دو یا چند طرف در این فرآیند مشارکت دارند و مفاد آن قرارداد صرفاً برای همان افراد الزامآور خواهد بود. به عبارتی، پیروی از این مفاد تنها برای خود آنها الزامی است. بنابراین، افراد در برقراری قراردادهای غیرمعین میان خود از آزادی عمل برخوردارند. اما این آزادی نیز محدودیتهایی دارد؛ به عنوان مثال، توافق دو طرف برای آسیب رساندن به فرد دیگری نمیتواند به عنوان یک قرارداد معتبر تلقی شود. در واقع، توافقات آزادانه باید به گونهای باشد که به دیگران آسیب نرساند و همچنین با قوانین، مصلحت عمومی، نظم اجتماعی و اخلاقیات در تضاد نباشد.
معیار تشخیص مصلحت اجتماع، نظم عمومی و اخلاق حسنه چیست ؟
در ابتدا باید اشاره کنیم که تشخیص اینکه آیا یک قرارداد با مصلحت عمومی، نظم اجتماعی و اخلاقیات سازگاری دارد یا خیر، بر عهده قاضی است. این اصطلاحات به خودی خود بسیار مبهم و کلی هستند و ممکن است در هر پروندهای تعاریف متفاوتی از آنها ارائه شود. به طور کلی، طرفین مجاز به توافقات زیانآور برای یکدیگر نیستند. یکی از معیارهای مهم در این زمینه، مشروعیت است؛ به عنوان مثال، توافق برای تأسیس یک قمارخانه هرگز نمیتواند معتبر باشد. در نظامهای حقوقی مبتنی بر مصلحت اجتماعی، در مواقعی که بین اراده فرد و منافع جامعه تضاد وجود دارد، انتخاب بر اساس منافع جامعه خواهد بود. این مصلحت میتواند بسته به شرایط، زمان و مکانهای مختلف، تغییر کند.
معیارهای تشخیص مصلحت عمومی، نظم اجتماعی و اخلاق نیک چه هستند؟
در ابتدا، باید به این نکته توجه کنیم که قاضی وظیفه دارد تا مشخص کند آیا یک قرارداد با مصلحت عمومی، نظم اجتماعی و اصول اخلاقی همخوانی دارد یا خیر. این اصطلاحات به قدری وسیع و عمومی هستند که تعریف دقیقی برای آنها ارائه نمیشود و هر مورد ممکن است تعاریف خاص خود را پیدا کند. بهطور کلی، طرفین نمیتوانند به گونهای توافق کنند که به یکدیگر آسیب برسانند. یکی دیگر از معیاری که باید در نظر گرفته شود، مشروعیت است. به عنوان مثال، توافقی که منجر به تأسیس یک قمارخانه شود، قابل قبول نخواهد بود. در نظامهای حقوقی که بر پایه منافع جامعه شکل گرفتهاند، وقتی بین خواستههای فرد و مصلحت عمومی تضادی وجود داشته باشد، معمولاً مصلحت عمومی ترجیح داده میشود. این مصلحت میتواند بسته به شرایط، زمان و مکان، تغییر کند.
ویژگیهای عقد معین
- تعریف قانونی: این عقود در قانون به وضوح تعریف شدهاند و شرایط و ویژگیهای آنها مشخص است.
- حقوق و تکالیف مشخص: طرفین در این نوع عقد میدانند که چه حقوق و تکالیفی دارند.
- امکان اجرای قانون: در صورت بروز اختلاف، امکان مراجعه به مراجع قضایی و اجرای قانون وجود دارد.
عقد غیرمعین
عقد غیرمعین به عقود و توافقات گفته میشود که در قانون به طور مشخص تعریف نشدهاند و معمولاً به صورت توافقی بین طرفین ایجاد میشوند. این نوع عقد به دلیل عدم وجود قوانین مشخص، ممکن است امنیت کمتری داشته باشد و طرفین باید بیشتر به توافقات خود پایبند باشند.
ویژگیهای عقد غیرمعین
- عدم تعریف قانونی: این عقود در قانون به طور مشخص تعریف نشدهاند و به توافق طرفین بستگی دارند.
- انعطافپذیری: طرفین میتوانند شرایط و ویژگیهای عقد را به دلخواه تغییر دهند.
- ریسک بالاتر: به دلیل عدم وجود قواعد حقوقی مشخص، احتمال بروز اختلافات بیشتر است.
تفاوتهای عقد معین و غیرمعین
برای درک بهتر این دو نوع عقد، لازم است به برخی از تفاوتهای کلیدی آنها اشاره شود:
- تعریف و شفافیت
عقد معین به وضوح در قانون تعریف شده است، در حالی که عقد غیرمعین این گونه نیست و بیشتر به توافقات طرفین بستگی دارد.
- حقوق و تکالیف
در عقد معین، حقوق و تکالیف طرفین به وضوح مشخص است؛ اما در عقد غیرمعین، این موارد به توافق طرفین بستگی دارد و ممکن است در زمان اختلاف، مشکلاتی به وجود آید.
- امنیت حقوقی
عقد معین به دلیل وجود قواعد مشخص، امنیت بیشتری دارد و طرفین میتوانند با اطمینان بیشتری به توافقات خود پایبند باشند. در مقابل، عقد غیرمعین ممکن است امنیت کمتری داشته باشد.
- انعطافپذیری
عقد غیرمعین به دلیل عدم وجود قوانین مشخص، انعطافپذیری بیشتری دارد و طرفین میتوانند شرایط را به دلخواه تغییر دهند. این در حالی است که در عقد معین، تغییر شرایط تحت نظارت قوانین خاصی انجام میشود.
- قابلیت اجرای حقوقی
عقد معین به راحتی قابل اجرای حقوقی است و در صورت بروز اختلاف، مراجع قضایی به راحتی میتوانند به این عقود رسیدگی کنند. در مقابل، عقد غیرمعین ممکن است به دلیل عدم وجود قواعد مشخص، به سختی قابل پیگیری باشد.
- نمونهها
نمونههای رایج عقد معین شامل بیع، اجاره و هبه است، در حالی که نمونههای عقد غیرمعین میتواند شامل توافقات خاصی باشد که بین طرفین شکل میگیرد، مانند قراردادهای کاری خاص یا توافقات تجاری.
نتیجهگیری
در نهایت، شناخت عقد معین و غیرمعین به عنوان دو نوع اصلی عقد در حقوق ایران، برای هر فردی که در جامعه زندگی میکند، اهمیت دارد. عقد معین با تعریفهای مشخص و امنیت حقوقی بیشتر، به عنوان ابزاری مطمئن در تنظیم روابط اجتماعی مورد استفاده قرار میگیرد. در عوض، عقد غیرمعین به دلیل انعطافپذیری بیشتری که دارد، میتواند در موارد خاصی مفید باشد، اما نیاز به دقت و آگاهی بیشتری از طرفین دارد. با توجه به این نکات، افراد باید با شناخت کامل از این دو نوع عقد، تصمیمات بهتری در زمینه توافقات و قراردادهای خود بگیرند.
مطالب مرتبط:
دیدگاهتان را بنویسید